Paulina Maria Klotz

Paulina Maria Klotz (Polen/Österreich), geb. in Kraków, Polen. Sie ist Übersetzerin, Dolmetscherin, Videodolmetscherin, DaF-Kursleiterin. Sie arbeitet als Lektorin am Zentrum für Translationswissenschaft der Uni Wien. Ihre Poesie und Literaturkritiken wurden in allen bedeutenden literarischen Zeitschriften in Österreich und Deutschland veröffentlicht.

Deutsch

MICHALIS DER ELEKTRIKER

„Wenn ich zwischen dem Brot eines Sklaven und dem Brot meines Schweißes wählen soll, dann wähle ich das zweite.“ Michalis G. starrte auf den Bildschirm des Fernsehgeräts, das er und seine zweite Frau Martha von ihren Verwandten zur Hochzeit geschenkt bekommen hatten. Die Vouli tagte, die Volksvertreter im fernen Athen hatten eine lange Nacht vor sich und buhlten um die Gunst des kleinen Mannes in Vorahnung baldiger Neuwahlen. Am Wort war gerade ein Abgeordneter aus der Präfektur, zu der auch das kleine Bergdorf, in dem Michalis G. wohnte, gehörte. Ein bekannter Herzspezialist, geboren in einem Straßendorf im Inselsüden, der entgegen den Gepflogenheiten vieler Ärzte aus der Gegend, nicht nur das Herz am rechten Fleck hatte, sondern ein überzeugter linker Patriot war. Kahlköpfig, was für einen hiesigen Mann eher ungewöhnlich war, dafür mit einem dezenten Schnurbärtchen, das seinem Gesicht einen altmodischen Zug verlieh. Von seinem entfernten Cousin, der in den Geburtsort des Abgeordneten hineingeheiratet hat, wusste Michalis G., dass der Abgeordnete die Leute dort immer wieder besuchte, obwohl seine Eltern schon verstorben waren. Bei diesen Besuchen soll der Doktor viel über Politik, über seine Politik und über die der anderen reden, was nicht weiter verwunderlich war, weil er ja ein Abgeordneter war. Er wird auch ein offenes Ohr für Probleme und Bitten der Dorfbewohner, seiner Wähler, gehabt haben. Aber er tat auch etwas, was der Cousin, wenn er darüber sprach, jedes Mal dazu bewog, den Kopf in Ehrfurcht zu neigen. Der Doktor behandelte die bedürftigen Menschen aus seinem Geburtsort umsonst. Er hörte genauso geduldig dem alten, müden und abgearbeiteten Herz des alten Jorgos zu, der seit seinem fünften Lebensjahr bei Wind und Wetter mit den Schafen umherzog, wie dem nervös zappelnden Herz der jungen Mutter Niki, deren Mann Aris seit zwei Jahren „in Europa“ in einem griechischen Restaurant arbeitete. Er streichelte die blonden Haare ihres dreijährigen Sohnes, Leonidas, und beruhigte die ob des Hustens des Kleinen besorgte Mutter. Der gebrechlichen Georgia, die in der ständigen Angst lebte, sie würde zwar mit Beistand eines Popen, dafür aber ohne ihre Herztropfen sterben, brachte der Doktor einmal im Quartal ein neu befülltes dunkelbraunes Fläschchen mit, und die Augen der alten Frau leuchteten jedes Mal mit jugendlicher Kraft auf. Obwohl er in einer Privatklinik in der Inselhauptstadt vermögende Herzen für gutes Geld behandelte, ließ er sich Zeit für die Herzen derjenigen, die nicht soviel Glück im Leben hatten wie er. Michalis G. war zwar, wie fast alle Männer der Familie G., ein deklarierter Kommunist, trotzdem musste er vor sich eingestehen, dass dieser Mann ihm imponierte. Jetzt stand er da, vor der Vouli, schwarz gekleidet, wie es sich für einen Mann gehört, gestikulierte heftig und wiederholte mit scharfer Stimme: „Wenn ich zwischen dem Brot eines Sklaven und dem Brot meines Schweißes wählen soll, dann wähle ich das zweite.“

Michalis G. kannte diesen Spruch. Als er in die Volksschule ging, war der schreckliche Krieg gerade vorbei. Die Deutschen waren weg, die letzten Flammen des Bruderkrieges loderten hie und da zwar auf, aber man wusste nicht so genau, ob dabei die Politik im Spiel war oder persönliche Rechnungen beglichen wurden. Sein Vater war Dorfschreiber im winzigen Örtchen auf der Passhöhe hinter dem hohen Berg zwischen der fruchtbaren Ebene und dem Meer. Erst vergangenes Jahr hat er mit 102 Jahren seine Augen für immer geschlossen. Eines Tages hatte der Vater den Volksschüler Michalis ins Kafenion mit genommen. Michalis G. konnte sich sehr genau an diesen ersten Besuch im Dorfwirtshaus erinnern. Er war gerade mal 7 Jahre alt, als er den Raum mit dunkelbrauner Täfelung, zwei nackten Glühbirnen an der Decke und einer langen Theke betreten durfte. Es war ein kalter, nasser Novembertag. Der „kleine Sommer“, die letzten richtig warmen Tage vor dem Winter, ließen auf sich warten. Michalis kam gerade vom Dimotiko, der Volkschule, in der sie heute die frisch gelernten Buchstaben des Alphabets wiederholt haben. Der Vater saß neben dem Herd und las in einer Zeitung, die er sich aus dem Kafenion ausgeborgt hat. Vater gehörte zu den wenigen im Dorf, die gut lesen und schreiben konnten. Als er den Sohn in der Tür hörte, schaute er von seiner Zeitung auf und deutete dem Knirps mit der Hand, zu ihm zu kommen. Was hätten sie denn heute in der Schule gelernt, wollte der Vater wissen. Der Kleine sagte darauf mit fester Stimme das griechische Alphabet auf. Den Stolz, der in Vaters Gesicht aufstieg, würde Michalis G. niemals vergessen. Ohne ein Wort zu verlieren, nahm der Vater den Sohn an der Hand und führte ihn, ja, er führte seinen Sohn ins Kafenion, wo er ihn vor die Männerrunde, die gerade wieder einmal heftig wegen Politik stritt, schob und laut verkündete, sein Sohn habe ihnen was Wichtiges zu sagen. Dann deutete er dem Sohn, er möge beginnen. Michalis G. spürte noch jetzt, fast sechzig Jahre später, wie, die Angst zu versagen, ihm damals die Kehle zugeschnürt hatte. Die Männerrunde blickte den Kleinen erwartungsvoll an. Vater sah dem Sohn die Angst an. Er legte seine Hand auf die Schulter des Buben. Michalis holte tief die Luft und das Alfa kam wie von selbst heraus. Steif, den Blick auf eine der beiden nackten Glühbirnen gerichtet, einem Hypnotisierten gleich, ratterte er das Alphabet runter. Beim Omega angekommen schrie er fast den letzten Buchstaben heraus und verstummte. Im Kafenion herrschte Stille. Geblendet von der nackten Glühbirne, die er die vierundzwanzig Buchstaben lang anstarrte, als ob sie ein Leuchtturmfeuer auf seiner Jungfernfahrt ins erwachsene Leben wäre, sah der Kleine gar nichts. Auf einmal spürte er eine fremde Hand, die ihm ein Schnapsglas in die Finger drückte. Der Schnaps roch stark. „Trink Kleiner, trink, bist ein Tapferer, palikari!“ Er blinzelte und sah den Kafenionbesitzer Kosta, der mit der zweiten Hand ein Schnapsglas dem Vater reichte. „Männer, trinken wir auf Lefteris und seinen tapferen Sohn Michalis! Er wird es weit bringen!“ Kostas beugte sich zum Buben hin und fragte ihn, was er denn werden möchte, wenn er einmal groß werde. Ohne zu überlegen antwortete Michalis „Nach Amerika gehen!“ Amerika, das wusste er bereits von Janis, dem Sohn des Metzgers, dessen Ältester, Spiros, mit 18 Jahren nach Übersee gefahren war, war das große, starke und reiche Land, wo jeder groß, stark und reich werden konnte. „Und was wirst Du machen, in Amerika?“ Kostas wollte es genau wissen. „Für einen reichen Mann arbeiten und selber reich werden.“ Den Satz hatte er von Janis, der immer wieder damit prahlte, dass sein großer Bruder für einen reichen Mann in Amerika arbeite und selber bald reich werde. Der Vater, der bis dahin hinter Michalis stand, stellte das Schnapsglas ab, drehte den Sohn zu sich, hob ihn mit beiden Händen in Augenhöhe und sprach langsam und deutlich den Satz, den Michalis G. heute wieder hörte, als der Abgeordneter, der Doktor, gegen das neue Gesetz wetterte: „Wenn ich zwischen dem Brot eines Sklaven und dem Brot meines Schweißes wählen soll, dann wähle ich das zweite.“ Dann stellte er das Kind wieder auf den Boden, nahm sein Schnapsglas und sagte: „Und darauf trinken wir jetzt einen.“ Der Satz brannte sich gemeinsam mit dem scharfen Geruch und dem feurigen Geschmack seines ersten Raki in seine Erinnerung unauslöschlich ein. Jedes Mal, wenn Michalis G. nach Feierabend in seiner Stammkneipe an der engsten Stelle der Dorfstraße saß und sein kleines Bier, das er zu einem Teller „mezedes“, bestehend aus kleinen Dörroliven, etwas Hartkäse und Wurstwürfeln, genoss, von Jorgos, dem Wirt, ein Glas Tsikoudia - Jorgos weigerte sich standhaft, das in auf der Insel geläufige Wort raki in den Mund zu nehmen, weil es türkischer Herkunft war -, angeboten bekam, kam ihm diese Szene aus seiner Kindheit in den Sinn. Bevor er den Schnaps in einem Zug leerte, so wie er das bei den Erwachsenen beobachtet hatte, stieg ihm der scharfe Schnapsgeruch in die Nase, dann brannte schon der Tsikoudia auf der Zunge, und erst nach einigen Sekunden ergoss sich die ölige Wärme über den Gaumen. Und dann schüttelte er sich einige Minuten lang vor Husten, was die Männer mit verständnisvollen Mienen beobachteten.

Der Tsikoudia, den er jeden Abend zwar der Höflichkeit halber dankend nahm, ihn aber nicht anrührte, was Jorgos mittlerweile akzeptierte, und trotzdem an diesem Ritual festhielt, erinnerte ihn, mit seinem starken Geruch an diesen Satz, der sein Leben geprägt hat.

Michalis G. wurde Elektriker. Für seinen Traumberuf, den eines Archäologen, fand er bei seinem Vater kein offenes Ohr. Und auch kein Geld. Ein Cousin zweiten Grades ist einer geworden. Seit Jahren leitete Vangelis die Ausgrabungen in den umliegenden Dörfern und hatte den Direktorsposten der größten antiken Anlage im Süden der Insel inne. Als Schulbub begleitete Michalis ihn dann und wann zu den geheimen Plätzen, die Vangelis höchstpersönlich freilegte, um die Funde in internationalen Publikationen wissenschaftlich aufzuarbeiten und anschließend das Museum in der Inselhauptstadt um weitere Speerspitzen, Fibeln und Gefäßscherben reicher zu machen. Zweifelsohne leistete er eine wertvolle Arbeit, indem er die Umgebung der wichtigen Ausgrabungsstätten nach Funden und Zusammenhängen durchkämmte und so den sonst wenig beachteten sozialen und infrastrukturellen Hintergrund für die antiken Palastanlagen ins rechte Licht rückte. In der Familie begegnete man ihm mit Hochachtung und war stolz auf den berühmten Vangelis G. Als Michalis G. eines Tages, als er bereits selbständiger Elektriker mit wenig Geld in der Tasche war, dem Vater, mit leisem Vorwurfsunterton, vom guten Leben des Cousins erzählte, meinte dieser nur, dass die alten Dinge früher oder später alle ausgegraben worden sein würden, hingegen die Menschen den elektrischen Strom immer und sogar immer mehr bräuchten.

Michalis G. zeugte zwei Söhne. Im Abstand von vier Jahren. Dann erkrankte seine Frau, Andronike, mit knapp 30 Jahren, an einer schlimmen Krankheit und starb bald darauf. Hätte ein privater Doktor gegen Geld, das sie nicht hatten, sie retten können? Zwei Halbwaisen waren zu versorgen. Die Großeltern halfen mit Obst, Gemüse, Schafskäse, Lammfleisch und ab und zu mit etwas Geld mit. Vom Letzteren besaßen sie selber nicht viel. Der selbständige Elektriker Michalis G. litt unter dem Verlust seiner Frau, die er zwar über den traditionellen Heiratsvermittler kennengelernt hatte, sich aber bereits kurz nach der Hochzeit in sie verliebte und auf ein langes gemeinsames Leben hoffte. Nun hatte er zwei Halbwaisen zu versorgen. Sie sollte es eines Tages besser haben. Er wollte, dass sie studieren. Der Ältere, Lefteris, so nach der Oma Lefteria genannt, würde das sicherlich wollen. Der kleine, stämmige Junge saß stundenlang über den Büchern und war für nichts anderes zu interessieren. Der jüngere schlanke Manolis zeigte hingegen keinerlei Interesse an irgendwas. Der Tod der Mutter traf ihn besonders stark und so trieb er sich mit den herumziehenden Schäfern in der Gegend herum und schwänzte die Schule. Michalis G. erinnerte sich an den Geschmack des Tsikoudia und an seine Wärme, die ihm seit dem Tod seiner Frau besonders fehlte. Seine Kunden drückten zuerst ein Auge, später sogar beide Augen zu, wenn der Elektriker zu spät, viel zu spät oder gar nicht kam. Schließlich wusste jeder um den Schicksalsschlag, der den ehrgeizigen Burschen aus der Bahn geworfen hatte. Als er aber bei Bürgermeisters Mutter beim Verlegen der Leitungen für den teuren deutschen Backofen, der der Bürgermeister höchst persönlich in Athen in einem feinen Einrichtungsladen gesehen und auf der Stelle beschlossen hatte, seiner Mutter dieses Gerät zu schenken, damit alle ihre Freundinnen neidisch würden und er selbst als der liebevolle Sohn im Dorf gut da stünde, ganz zu schweigen von den Aussichten, als Mutters Alleinerbe eingesetzt zu werden, kurzum, als Michalis G. bei Georgia D. dieses Wunderwerk der Haushaltstechnik nach einigen Stamperln Tsikoudia verkehrt angeschlossen hatte, was zu einem Kurzschluss samt anschließendem Kabel- und Küchenbrand führte, waren sein Ruf als Handwerker und die letzten Ersparnisse, die er dem wütenden Bürgermeister als Schadenersatz zahlen musste, beim Teufel. Da er selber keinen kasani, den Brennkessel für Schnaps, besaß, ging er eines Abends zum Metzger, der eigentlich ein Schäfer war und auf seiner Weide einen Unterstand mit einem Schnapsbrenner aufgestellt hatte, und holte sich eine Flasche. Der Metzger war kein Mann der vielen Worte, genauso wenig hatte er etwas für einen weichen Tsikoudia übrig. Dafür wirkte sein Fusel schnell und sicher. Michalis G. trank eine halbe Flasche davon und schlief das erste Mal seit vielen Monaten schnell ein. Er schlief tief und fest. Und am nächsten Morgen verschlief er den Vorstellungstermin in der Hauptstadt bei der staatlichen Stromgesellschaft, die einen Posten für einen verbeamteten Elektriker ausgeschrieben hatte.

Seit jenem Tag vergingen mehr als zehn Jahre, in denen Michalis G. keinen Schnaps mehr anrührte. Seit jenem verhängnisvollen Dienstag, als er ausgeschlafen, aber nunmehr endgültig mittellos, beschlossen hatte, „nach Europa“ zu gehen, und, wie viele seiner Landsleute, eine Arbeit zu finden, um den Söhnen eine Zukunft zu sichern und die Achtung für sich selbst wieder zu gewinnen. Von da an arbeitete er drei Jahre lang für einen reichen Mann, den er nie zu Gesicht bekam. Reich ist er selber nicht geworden. Er lernte Martha kennen. Geschieden, kinderlos, Kassiererin in der Werkskantine. Sie konnte zwar nicht viel mit ihm reden, weil sein Deutsch sehr dürftig war, trotzdem ging sie gerne mit ihm aus. Er nahm sie in ein griechisches Café mit, und dort saßen sie nebeneinander und hörten den traurig klingenden Liedern der griechischen Gasterbeiter zu. Zwei Wochen später sagte sie ihm, dass sich sie für einen Griechischkurs in der Abendschule angemeldet habe. Sechs Monate später erzählte er ihr von seinen Söhnen und seinem Dorf auf der großen Insel im Süden. Ob sie alles verstanden hatte, wusste er nicht. Als er sie fragte, ob sie ihn heiraten würde, antwortete sie ganz einfach Nai. Zwei Jahre später packten sie Marthas Hab und Gut in Bananenkisten, die Bananenkisten kamen in einen gebrauchten silbergrauen Kleintransporter, den Michalis G. den Nachbarn von Martha günstig abgekauft hatte. Die griechischen Kollegen wunderten sich, dass der kleine Kreter mit dem altmodischen Schnauzer und dem früh angegrauten Wuschelkopf nach nur drei Jahren in die Heimat zurück wollte, wo er doch mit dem deutschen Geld den Söhnen und auch den Eltern viel mehr hätte bieten können als mit den heimischen fetzigen Scheinen. Michalis G. hatte aber seine Wahl getroffen. Mit Martha wollte er einen Neuanfang in seinem Dorf wagen. Er wollte zusehen, wie seine Söhne groß werden. Er wollte dort sein, wo seine nicht mehr jungen Eltern lebten. Er wollte ein Haus bauen, seine Olivenbäume wachsen sehen, die frische Bergluft am Morgen und die salzige Meerluft am Abend atmen. Er wollte den Klang seiner Muttersprache hören. Er wollte wieder sprechen können. Er wollte reden und zuhören können. Er wollte gehört werden. Und er wollte das Brot seines Schweißes essen.

An einem Tag im Dezember, kurz vor dem Weihnachtsfest, war Michalis G. in seinem Kastenwagen in sein Dorf zurückgekehrt. Mit Martha. Seither sind mehrere Dezember vergangen. Den silbergrauen Kastenwagen hatte er immer noch. Und auch seine Martha.

Michalis G. schaltete den Fernseher aus und ging vors Haus. Aus der Brusttasche seines Blaumanns nahm er den Schnitttabak und das Zigarettenpapier und begann bedächtig seine Abendzigarette zu drehen. Seit seiner Rückkehr aus Deutschland wurde der Blaumann zu seinem Markenzeichen. Martha achtete penibel darauf, dass ihr Mann morgens das Haus in einem sauberen Arbeitsanzug verließ. So sehr die Inseleinwohner die deutsche Besatzung als eine grauenvolle Zeit des verbrecherischen Tötens in Erinnerung behielten, so sehr bewunderten sie nunmehr die deutschen Erzeugnisse und die deutsche Arbeitsmoral. Jeder, der einmal dort gearbeitet hatte, erzählte lang und breit von diesem arbeitsamen, akkuraten und ordentlichen Volk, wo niemand zu spät kam, wo ein Handwerker ein hochgeschätzter Fachmann war und wo auf Busse, Züge und die Lohnauszahlung Verlass war. Und beinahe jeder kam in einem Mercedes zurück. Der schon in die Jahre gekommene Kleintransporter des Michalis G. erregte da nur neugierig-mitleidige Blicke, genauso wie seine Martha. Als er ein paar Wochen später bei seinem ersten Auftrag die Schiebetür des Kleintransporters aufmachte und eine perfekte Kleinwerkstatt zu Tage beförderte, machte die gute Nachrede schnell die Runde bei den Männern im Dorf. Als Martha zum ersten Mal Nachbarinnen zum Kaffee einlud und ihnen einen selbstgemachten Apfelkuchen servierte, wurde sie am nächsten Tag im Dorfladen nach dem Rezept gefragt.

Michalis G. zündete die Zigarette an und genoss den ersten Zug. Martha war bei einer deutschen Freundin im Nachbardorf zu Besuch. Mittlerweile sprach sie sehr gut Griechisch, eigentlich den Inseldialekt, denn hier im Dorf sprach nur der aus Thessaloniki dienstzugeteilte Lehrer die reine griechische Sprache. Ihr Mann bewunderte sie dafür, wobei es ihr nichts anderes übrig blieb, nachdem Michalis G. das wenige Deutsch, das er in seiner kurzen Gastarbeiterkarriere gelernt hatte, nahezu zur Gänze vergaß. Mit einem seiner wichtigsten Auftraggeber, einem hier seit Jahren ansässigen Baumeister, redete er ohnehin so wie ihm der Schnabel gewachsen war.

Michalis G. beschloss, den Feierabend mit einem kleinen Bier in seiner Stammkneipe, beim Jorgos, zu beenden und machte sich auf den kurzen Weg, der hinter der alten Kirche aus der Türkenzeit, vorbei an der protzigen Kathedrale, die von einem der reichsten Männer der ganzen Gegend, dem Zahnarzt Vasili, der nach Australien ausgewandert war und sich irgendwann mal ein Denkmal und Gott ein in seinen Augen standesgemäßes Haus errichten ließ, und weiter an dem erst im vergangenen Jahr aufgelassenen Postamt führte. Der Postbeamte, Nikos, versah nun seinen Dienst in der nah gelegenen Kreisstadt, was er nur mit Widerwillen tat, weil er den ganzen Tag vom Dorftratsch abgeschnitten war und, was ihm viel mehr weh tat, seine vollen acht Stunden Arbeitszeit im Postamt verbringen musste. Seither brach der Umsatz seines kleinen Souvenirladens im benachbarten Strandort ziemlich ein. Das kleine, vergitterte Häuschen des ehemaligen Postamtes stand nun seit einem Jahr leer. Die Post wurde seither in ein Geschäft mit Schulbedarf und allerlei Krimskrams geliefert. In die Postagentur. Michalis G. überlegte kurz, ob es nicht wieder einmal an der Zeit wäre, Lefteris, der seit 2 Jahren „in Europa“ als Wissenschaftler arbeitete, ein Paket mit hausgemachten Würsten und ein paar Gläsern Honig vom Imker Minos zu schicken. Als er selbst Gastarbeiter gewesen war, bekamen alle seine griechischen Kollegen regelmäßig Pakete mit gastronomischen Heimaterinnerungen von ihren Frauen, Schwestern oder Müttern geschickt. Seine Frau war damals schon tot, seine Mutter lebte in einem Dorf ohne ein Postamt, eine Schwester hatte er nicht. Ob sein Sohn das heimische Essen nun vermisse, wusste er eigentlich nicht so recht. Vielleicht sollte er lieber Martha fragen.

Im spärlichen Licht der altersschwachen Straßenlaterne tauchten auf einmal drei schwarze, mannshohe Buchstaben auf. OXI. Wer sie an die Wand des geschlossenen Postamtes gemalt hat, wollte, dass sie von jedem, der ins Dorf kam, gesehen werden. Das kleine, schmutzig gelbe Häuschen stand am Dorfanfang, an der Weggabelung ins untere und ins obere Dorf, und jeder musste daran vorbei. Michalis G. blieb stehen und zog den Nikotinrauch tief ein. Bei den drei Buchstaben hat auch er vor nicht einmal halben Jahr sein Kreuz gemacht und war mächtig stolz auf sein Land, auf seine Regierung, auf den jugendlich wirkenden Ministerpräsidenten. Auf alle Landsleute, die genauso wie er selbst, das Brot ihres Schweißes essen und nicht mehr für einen reichen Mann arbeiten wollten. Für diese drei Buchstaben überwarf er sich sogar kurzzeitig mit seinem Kneipenwirt, der mangels eines gedruckten Plakats der OXI-Gegner ein riesiges NAI mit knallgelber Farbe an die Fensterscheibe gepinselt hat, und trank sein Feierabendbier zu Hause. Selbst Lefteris, auf den er sonst aus Achtung vor der Lebensleistung des Sohnes hörte und sich von ihm gerne beraten ließ, vermochte ihn nicht umzustimmen. Manolis, der mittlerweile als Elektrikergeselle dem Vater gerade bei modernen Geräten große Hilfe war, schlug sich in der Frage der drei Buchstaben auf die Seite des Altvorderen.

Heute Abend stand er vor der schmutzig gelben Wand des aufgelassenen Postamtes am Scheideweg seines kleinen Dorfes und machte einen tiefen Zigarettenzug. Die OXI-Buchstaben grinsten ihn höhnisch an. Sein Kreuz wurde verraten. Er wurde verraten. Und mit ihm der Stolz seiner Landsleute. Auch der seines Kneipenwirt Jorgos, der mit Sicherheit sein Kreuz bei den anderen drei Buchstaben machte. Auch der seines Sohnes Lefteris, der „in Europa“ hart an seiner wissenschaftlichen Karriere arbeitete. Wie in einem Zirkus, wo Gaukler Gegenstände verstecken und dank Taschentricks ganz andere wieder herausholen, wurden die gewählten Buchstaben vertauscht. Nun bleckten sie ihre vor Fäulnis schwarz gewordenen Zähne dem Elektriker Michalis G. entgegen.

Sieh uns an, du Narr, der du uns gewählt hast. Du, der nicht reich geworden bist, weil du zu stolz warst, für einen reichen Mann zu arbeiten. Du, der lieber das Brot seines Schweißes isst, statt das Brot des Sklaven zu genießen. Der, du nur einen alten Kastenwagen mitgebracht. Deine Jugendträume hast Du begraben müssen. Und die Mutter deiner Söhne.

Die Abenddämmerung legte sich lautlos über das Dorf. Michalis G. nahm noch einen Zug, dann warf er den Zigarettenstummel auf den Asphalt und drückte ihn mit dem Schuh aus. Er drehte der Wand mit den drei schwarzen Buchstaben den Rücken zu. Sein Blick wanderte von der alten zur neuen Kirche. Dem alten Bau sah man sein Alter an. Wie einem Menschen, dessen Falten im Gesicht von seinem Leben erzählen. Die Außenwände wurden vor gut zehn Jahren neu gestrichen, aber die Witterung setzte der Farbe zu und bleichte sie aus. Das Gotteshaus überstand mehrere schwere Erdbeben und unzählige kleine Erdstöße fast unbeschadet. Nur an einem Eck war ein dünner Riss in der Wand zu sehen, der sorgfältig mit Mörtel ausgefüllt und mit Verputz übertüncht wurde. Was nur die Dorfeinwohner wussten, denn die Kirche wurde sehr selten, zu hohen Festtagen geöffnet und benutzt: Die alten Fresken im Kircheninneren büßten in den zwei Jahrhunderten nichts vor ihrer Frische ein. Sobald die Kerzen angezündet wurden, leuchteten die dunklen Augen der Heiligen, der Engel und des Pantokrators auf. Die goldene Rüstung des Erzengels Michael, des Schutzpatron der Kirche und des Michalis G., strahlte den Kirchengängern mit atemberaubender Kraft entgegen. In dieser Kirche wurden Michalis G. und Andronike getraut, in dieser Kirche wurden ihre beiden Söhne getauft. In dieser Kirche heiratete er auch Martha. Während der protzige Neubau, dem Heiligen Titus, dem ersten Bischof der Insel, geweiht, dem Glaubensalltag der Dorfeinwohner diente, sperrte man die alte Erzengel-Michael-Kirche nur für besondere Anlässe auf. Sie gehörte zum Dorf wie eine alte Großmutter, die in einem Dorfwirtshaus scheinbar nutzlos und stumm herumsitzt, und trotzdem von allen Besuchern höflich begrüßt wird. Wenn man aber in der Küche nicht mehr weiter weiß, wenn die Gewürzmischung wieder einmal keinen richtigen Geschmack ergibt und der Braten nicht gelingen will, dann holt man die alte Frau in die Küche und ihre Augen leuchten wieder auf. Michalis G. ging weiter. Jorgos, der Wirt, wischte draußen die Tische sauber. Michalis G. setzte sich an seinen Stammplatz. Jorgos brachte das kleine Bier, das Schnapsglas und den kleinen Imbissteller. Heute lag auch ein frischer Sesamkringel dabei. Michalis G. biss ein Stück davon ab. Die drei Buchstaben, weder die schwarzen, noch die gelben, konnten ihm nichts anhaben. Er aß das Brot seines Schweißes.

Übersetzt von der Autorin

Polnisch

ELEKTRYK MICHALIS

"Jeśli mam wybierać między słodką bułką niewolnika a chlebem wolnego człowieka, zarabianym w pocie czoła, wybieram ten drugi". Michalis G. wpatrywał się w ekran telewizora, który on i jego druga żona Marta otrzymali w prezencie ślubnym od krewnych. Trwały obrady Vouli, parlamentu, gdzie przedstawiciele tzw. ludu w dalekich Atenach mieli przed sobą długą noc i zabiegali o względy prostego człowieka w oczekiwaniu na rychłe nowe wybory. Akurat przemawiał poseł z prefektury, do której należała mała górska wioska, w której mieszkał Michalis G. Znany specjalista od chorób serca, urodzony w niepozornej wiosce na południu wyspy. Łysy, z eleganckim wąsikiem, który nadawał jego twarzy staroświecki wygląd. Od dalekiego kuzyna, który znalazł żonę w miejscu urodzenia posła, Michalis G. wiedział, że poseł nierzadko tam się zjawiał i odwiedzał swoich wyborców, mimo, że jego rodzice już nie żyli. Podczas tych wizyt lekarz podobno dużo rozmawiał o polityce, o swojej polityce i o polityce innych, co nie było zaskakujące, ponieważ był posłem. Ale zrobił też coś, co za każdym razem, gdy o tym mówił, sprawiało, że kuzyn chylił głowę z podziwem. Lekarz za darmo leczył biednych i starych ludzi w wiosce, w której przyszedł na świat. Z taką samą cierpliwością wysłuchiwał starego, zmęczonego i wyczerpanego Jorgosa, który od piątego roku życia wędrował z owcami w każdą pogodę, jak i nerwowo trzepotającego się serca młodej matki Niki, której mąż Aris od dwóch lat pracował "w Europie" w greckiej restauracji. Głaskał jasne włosy jej trzyletniego syna, Leonidasa, i uspokajał matkę, która martwiła się kaszlem malucha. Wątłej Georgii, która żyła w ciągłym strachu, że umrze wprawdzie w obecności popa, ale bez swoich kropli nasercowych, lekarz przynosił raz na kwartał ciemnobrązową buteleczkę, a oczy staruszki za każdym razem zapalały się na jego widok jak u młodego dziewczęcia. Chociaż leczył bogate serca za dobre pieniądze w prywatnej klinice w stolicy wyspy, nie pogardzał sercami tych, którzy nie mieli tyle szczęścia w życiu, co on. Michalis G., podobnie jak prawie wszyscy mężczyźni w rodzinie G., był zadeklarowanym komunistą, ale mimo to musiał przyznać, że ten człowiek zrobił na nim wrażenie. Teraz ten poseł stał tam, przed vouli, ubrany na czarno, jak przystało na mężczyznę z Krety, gestykulując zaciekle i powtarzając ostrym głosem: "Gdybym miał wybierać między słodką bułką niewolnika i chlebem wolnego człowieka, zarabianym w pocie czoła, wybrałbym ten drugi".

Michalis G. znał to powiedzenie. Kiedy zaczynał chodzić do szkoły ludowej, właśnie kończyła się okrutna wojna. Niemców już nie było, ostatnie płomienie bratobójczej wojny rozbłyskały tu i ówdzie, ale tak naprawdę nie wiadomo było, czy w grę wchodziła polityka, czy też załatwiano osobiste porachunki. Jego ojciec był wiejskim skrybą w maleńkiej wiosce na przełęczy za wysoką górą między żyzną równiną a morzem. Dopiero w zeszłym roku, w wieku 102 lat, zamknął oczy na zawsze. Pewnego dnia ojciec zabrał Michalisa, ucznia pierwszej klasy szkoły ludowej, do kafenionu. Michalis G. bardzo wyraźnie pamiętał tę pierwszą wizytę w wioskowym barze. Miał zaledwie 7 lat, kiedy pozwolono mu wejść do pokoju z ciemnobrązową boazerią, dwiema gołymi żarówkami na suficie i długim barem. Był zimny, mokry listopadowy dzień. "Małe lato", ostatnie naprawdę ciepłe dni przed zimą, zbliżało się wielkimi krokami. Michalis właśnie wrócił do domu z dimotiko, szkoły ludowej, gdzie powtarzali dziś świeżo poznane litery alfabetu. Ojciec siedział w pobliżu gazowej kuchenki i czytał gazetę, pożyczoną z kafenionu. Ojciec był jednym z niewielu w wiosce, który potrafił dobrze czytać i pisać. Kiedy usłyszał syna w drzwiach, podniósł wzrok znad gazety i gestem ręki pokazał małemu, żeby do niego podszedł. Zapytał, czego uczyli się dzisiaj w szkole. W odpowiedzi syn wyrecytował grecki alfabet. Michalis G. nigdy nie zapomni dumy, która pojawiła się na twarzy ojca. Nie mówiąc ani słowa ojciec wziął syna za rękę i poszli do baru, gdzie ojciec rozepchnął grupę mężczyzn, którzy po raz kolejny kłócili się o politykę, i zapowiedział, że jego syn ma im coś ważnego do powiedzenia. Następnie gestem nakazał synowi mówić. Prawie sześćdziesiąt lat później Michalis G. wciąż czuł, jak strach przed porażką dławił mu wtedy gardło. Grupa mężczyzn spojrzała na chłopca wyczekująco. Ojciec położył rękę na ramieniu chłopca. Michalis zaczerpnął głęboko powietrza i pierwsza litera - alfa – wyfrunęła jak ptaszek z ust małego. Sztywno, ze wzrokiem utkwionym w jednej z dwóch gołych żarówek, jak zahipnotyzowany, recytował cały alfabet. Kiedy doszedł do omegi, niemal wykrzyczał ostatnią literę i zamilkł. W barze zapanowała cisza. Oślepiony przez nagą żarówkę, w którą wpatrywał się przez dwadzieścia cztery litery, jakby była latarnią morską podczas jego dziewiczej podróży w dorosłe życie, mały nic nie widział. Nagle poczuł obcą dłoń wciskającą mu w palce kieliszek. Trunek pachniał mocno. "Pij mały, pij, jesteś odważny, palikari!". Zamrugał i zobaczył właściciela kafenionu Kostę, który drugą ręką podawał kieliszek ojcu. "Ludzie, wypijmy za Lefterisa i jego dzielnego syna Michalisa! On zajdzie daleko!" Kostas pochylił się do chłopca i zapytał go, kim chciałby zostać, gdy dorośnie. Michalis bez zastanowienia odpowiedział: "Wyjechać do Ameryki!". Ameryka, którą znał już od Janisa, syna rzeźnika, którego najstarszy syn, Spiros, wyjechał za ocean w wieku 18 lat, była wielkim, potężnym i bogatym krajem, w którym każdy mógł stać się wielki, potężny i bogaty. "A co zamierzasz robić w Ameryce?" Kostas chciał wiedzieć dokładnie. "Pracuj dla bogatego człowieka, a sam staniesz się bogaty". Zdanie to usłyszał od Janisa, który przechwalał się, że jego starszy brat pracuje dla bogatego człowieka w Ameryce i wkrótce sam będzie bogaty. Ojciec, który do tej pory stał za Michalisem, odłożył kieliszek, odwrócił syna do siebie, podniósł go obiema rękami na wysokość oczu, i powoli, wyraźnie wypowiedział zdanie, które Michalis G. usłyszał dziś ponownie, gdy poseł, lekarz, sprzeciwiał się nowej ustawie: "Jeśli mam wybierać między słodką bułką niewolnika a chlebem, zarabianym w pocie czoła, wybieram ten drugi". Następnie postawił dziecko z powrotem na ziemi, podniósł swój kieliszek i powiedział: "I teraz za to wypijemy". To zdanie, wraz z ostrym zapachem i ognistym smakiem jego pierwszego „raki”, wryło mu się w pamięć. Za każdym razem, gdy Michalis G. siadał po pracy w swoim ulubionym kafenionie w najwęższym odcinku wiejskiej uliczki i delektował się małym piwkiem z talerzykiem "mezedes", składającym się z małych suszonych oliwek, twardego sera i kostek kiełbasy, a gdy Jorgos, właściciel lokalu, proponował mu kieliszek tsikoudii - Jorgos stanowczo odmawiał używania słowa raki, które było powszechne na wyspie ze względu na jego tureckie pochodzenie - przypominała mu się ta scena z dzieciństwa: opróżnił sznapsa jednym haustem, jak podpatrzył u dorosłych, do jego nosa dotarł ostry zapach, potem tsikoudia już parzyła w język, a dopiero po kilku sekundach oleiste ciepło rozlało się po podniebieniu. A potem przez kilka minut trząsł się z kaszlu, co mężczyźni obserwowali ze zrozumieniem.

Tsikoudia, którą co wieczór przyjmował z wdzięcznością przez wzgląd na grzeczność, ale jej nie dotykał, co Jorgos w międzyczasie zaakceptował i nadal trzymał się tego rytuału, przypominała mu swoim silnym zapachem o tym zdaniu, które ukształtowało jego życie.

Michalis G. został elektrykiem. Jego ojciec nie zgodził się, żeby syn wybrał wymarzoną pracę archeologa. Nie było też na to pieniędzy. Archeologiem został kuzyn drugiego stopnia Vangelis. Przez lata Vangelis kierował wykopaliskami w okolicznych wioskach i był dyrektorem największego starożytnego projektu badawczego na południu wyspy. Jako uczeń Michalis towarzyszył mu od czasu do czasu w utajnionych miejscach, które Vangelis sam odkrył, aby naukowo opracować znaleziska w międzynarodowych publikacjach, a następnie wzbogacić muzeum w stolicy wyspy o kolejne groty włóczni, fibule i odłamki naczyń. Niewątpliwie wykonał cenną pracę, przeczesując otoczenie ważnych miejsc wykopalisk w poszukiwaniu znalezisk i kontekstów, a tym samym rzucając światło na niedostrzegane w inny sposób społeczne i infrastrukturalne tło starożytnych kompleksów pałacowych. Jego rodzina traktowała go z szacunkiem i była dumna ze słynnego Vangelisa G. Kiedy pewnego dnia Michalis G., będąc już samodzielnym elektrykiem z niewielką ilością pieniędzy w kieszeni, z cichym wyrzutem opowiedział ojcu o dobrym życiu swojego kuzyna, jego ojciec powiedział tylko, że prędzej czy później wszystkie stare rzeczy zostaną wykopane, podczas gdy ludzie zawsze będą potrzebować elektryczności, a nawet coraz bardziej.

Michalis G. spłodził dwóch synów. W odstępie czterech lat. Potem jego żona, Andronike, w wieku zaledwie 30 lat zachorowała na straszną chorobę i wkrótce zmarła. Czy prywatny lekarz, za pieniądze, których nie mieli, mógł był ją uratować? W państwowym szpitalu podawali tylko znieczulenie. Pozostało dwoje półsierot. Dziadkowie pomagali owocami, warzywami, owczym serem, jagnięciną i od czasu do czasu pieniędzmi. Tych ostatnich sami nie mieli zbyt wiele. Michalis G., pracujący na własny rachunek elektryk, cierpiał z powodu utraty żony, którą poznał przez tradycyjnego pośrednika małżeńskiego, ale jednak wkrótce po ślubie zakochał się w niej naprawdę i miał nadzieję na długie wspólne życie. Teraz musiał opiekować się dwójką półsierot. Chciał, żeby synowie mieli lepiej niż on. Chciał, żeby się uczyli. Starszy, Lefteris, nazwany tak po babci Lefterii, z pewnością tego chciał. Niski, krępy chłopiec przesiadywał godzinami nad książkami, niezainteresowany niczym innym. Z kolei młodszy, smukły Manolis nie wykazywał się szczególnym pociągiem do nauki. Śmierć matki dotknęła go szczególnie mocno, więc trzymał się z wędrownymi pasterzami i wagarował. Michalis G. pamiętał smak tsikoudii i jej ciepło, którego szczególnie brakowało mu od śmierci żony. Jego klienci najpierw przymykali oko, a później nawet oboje oczu, gdy elektryk się spóźniał, bardzo się spóźniał, a nawet nie przychodził. W końcu wszyscy wiedzieli o ciosie losu, który pokrzyżował plany tego ambitnego młodego mężczyzny. Ale kiedy w domu matki wójta, kładąc kable do drogiego niemieckiego piekarnika, który wójt na własne oczy zobaczył w Atenach w eleganckim sklepie z wyposażeniem gospodarstwa domowego i postanowił od razu podarować matce to urządzenie, aby wszyscy jej znajomi byli zazdrośni, a on sam chodził w nimbie kochającego syna, nie wspominając o perspektywach zostania jedynym spadkobiercą matki, krótko mówiąc, kiedy Michalis G. podłączył to cudo techniki domowej po kilku kieliszkach tsikoudii w niewłaściwy sposób, co spowodowało zwarcie, a następnie pożar kabli i kuchni, jego reputacja jako rzemieślnika i ostatnie oszczędności, które musiał zapłacić wściekłemu wójtowi jako odszkodowanie za szkody, rozpłynęły się w mgnieniu oka. Ponieważ sam nie posiadał kasani, kotła do destylacji alkoholu, udał się pewnego wieczoru do rzeźnika, który w rzeczywistości był pasterzem, ale na swoim pastwisku postawił budę z destylatorem i pędził bimber. Rzeźnik nie był rozmownym człowiekiem, nie miał też nic wspólnego z delikatną tsikoudią. Zamiast tego jego alkohol działał szybko. Michalis G. wypił pół butelki i zapadł w głęboki sen, po raz pierwszy od wielu miesięcy. Spał spokojnie. Następnego ranka przespał rozmowę kwalifikacyjną w stolicy z państwowym przedsiębiorstwem energetycznym, które ogłosiło nabór na stanowisko elektryka.

Od tamtego dnia minęło ponad dziesięć lat, podczas których Michalis G. nie tknął żadnego alkoholu. Od tamtego fatalnego wtorku, kiedy spał aż do południa, po czym bez grosza, postanowił udać się "do Europy" i, podobnie jak wielu jego rodaków, znaleźć pracę, aby zapewnić przyszłość swoim synom i odzyskać szacunek dla siebie. Od tego momentu przez trzy lata pracował dla bogatego człowieka, którego nigdy nie widział. Sam nie stał się bogaty. Poznał Martę. Rozwiedziona, bezdzietna, kasjerka w fabrycznej stołówce. Nie mogła z nim zbyt wiele rozmawiać, ponieważ jego niemiecki był bardzo słaby, ale i tak lubiła z nim wychodzić. Zabierał ją do greckiej kawiarni w Remscheid i tam siadali obok siebie, słuchając smutno brzmiących ballad greckich gastarbeiterów. Dwa tygodnie później powiedziała mu, że zapisała się na kurs greckiego w szkole wieczorowej. Sześć miesięcy później opowiedział jej o swoich synach i wiosce na dużej wyspie na południu. Nie wiedział, czy wszystko zrozumiała. Kiedy zapytał ją, czy za niego wyjdzie, odpowiedziała po prostu Nai. Tak. Dwa lata później spakowali rzeczy Marty do pudełek po bananach, wsadzili wszystko do używanej szarej furgonetki, którą Michalis G. tanio kupił od sąsiadów Marty. Greccy koledzy byli zaskoczeni, że mały Kreteńczyk ze staromodnym wąsem i przedwcześnie posiwiałą głową wraca do domu po zaledwie trzech latach pracy w Germanii, a przecież za niemieckie pieniądze mógł zaoferować swoim synom, a także swoim starym rodzicom, znacznie więcej niż za śmieszne drachmy. Ale Michalis G. dokonał już wyboru. Wraz z Martą chciał zacząć od nowa w swojej wiosce. Chciał patrzeć, jak dorastają jego synowie. Chciał żyć tam, gdzie mieszkali jego rodzice. Chciał zbudować dom, patrzeć, jak rosną jego drzewa oliwne, oddychać świeżym górskim powietrzem o poranku i słonym morskim powietrzem wieczorem. Chciał usłyszeć dźwięk swojego ojczystego języka. Chciał znów móc mówić. Chciał móc mówić i słuchać. Chciał być słyszany. I chciał jeść chleb zarobiony w pocie czoła na własne życzenie.

Pewnego grudniowego dnia, na krótko przed Bożym Narodzeniem, Michalis G. wrócił do swojej wioski. Z Martą. Od tego czasu minęło już kilka grudniowym miesięcy. Wciąż miał swoją starą szarą furgonetkę. I jego Marta wciąż była z nim.

Michalis G. wyłączył telewizor i wyszedł z domu. Z kieszeni swojego niebieskiego kombinezonu wyjął pocięty tytoń i bibułkę i zaczął w zamyśleniu skręcać swojego wieczornego papierosa. Od powrotu z Niemiec ten niebieski kombinezon stał się jego znakiem rozpoznawczym. Marta skrupulatnie dbała o to, by jej mąż wychodził rano z domu w czystym kombinezonie roboczym. O ile mieszkańcy wyspy pamiętali niemiecką okupację jako straszny czas zbrodniczych mordów, teraz podziwiali niemieckie produkty i niemiecką etykę pracy. Każdy, kto kiedyś pracował w Germanii, długo i intensywnie opowiadał o tym ciężko pracującym, dokładnym i kochającym porządek narodzie, gdzie nikt się nie spóźniał, gdzie rzemieślnik był wysoko cenionym ekspertem i gdzie można było polegać na autobusach, pociągach i wypłatach wynagrodzeń. I prawie każdy wracał mercedesem. Furgonetka Michalisa G., która miała już swoje lata, przyciągała tylko zaciekawione, pełne politowania spojrzenia, podobnie jak jego Marta. Nie najmłodsza, raczej brzydka. Kiedy kilka tygodni później, podczas swojej pierwszej pracy, otworzył przesuwane drzwi furgonetki i sąsiedzi zobaczyli wbudowany idealny mały warsztat, wieść o tym szybko rozeszła się wśród mężczyzn w wiosce. Kiedy Marta po raz pierwszy zaprosiła sąsiadów na kawę i poczęstowała ich domową szarlotką, następnego dnia w wiejskim sklepie poproszono ją o przepis.

Michalis G. zapalił papierosa i zaciągnął się ze smakiem. Marta pojechała dzisiaj wieczorem w odwiedziny do niemieckiej przyjaciółki w sąsiedniej wiosce. Mówiła już bardzo dobrze po grecku, właściwie w dialekcie wyspiarskim, ponieważ tutaj w wiosce tylko nauczycielka w gimnazjum przysłana z Salonik mówiła czystym greckim językiem. Michalis podziwiał Martę za to, chociaż nie miała wyboru po tym, jak Michalis G. prawie całkowicie zapomniał trochę niemieckiego, którego nauczył się w swojej krótkiej karierze jako gastarbeiter. Z jednym ze swoich najważniejszych klientów, niemieckim inżynierem budowlanym, który mieszkał tu od lat i zatrudniał jedynego greckiego elektryka, na którym mógł polegać, dogadywał się bez trudu w miejscowym dialekcie.

Michalis G. postanowił zakończyć dzień małym piwkiem w swoim ulubionym barze u Jorgosa. Wstał i wybrał ścieżkę, która prowadziła za starą cerkwią z czasów tureckich, obok nowobogackiej katedry zbudowanej przez jednego z najbogatszych ludzi w całej okolicy, dentystę Wasilija, który wyemigrował do Australii. Szedł dalej obok poczty, która została zamknięta dopiero w zeszłym roku. Listonosz Nikos był teraz na służbie w pobliskim mieście powiatowym, co robił tylko z niechęcią, ponieważ był odcięty od wiejskich plotek przez cały dzień i, co bolało go znacznie bardziej, musiał spędzać pełne osiem godzin pracy na poczcie. Od tego czasu obroty jego małego sklepu z pamiątkami w sąsiedniej nadmorskiej osadzie prawie się załamały. Mały, zakratowany dom dawnej poczty stał pusty już od roku. Od tego czasu poczta była dostarczana do sklepu sprzedającego przybory szkolne i wszelkiego rodzaju drobiazgi. Do agencji pocztowej. Michalis G. przez chwilę zastanawiał się, czy nie nadszedł czas, aby po raz kolejny wysłać Lefterisowi, który od dwóch lat pracuje jako naukowiec "w Europie", paczkę z domowymi kiełbaskami i kilkoma słoikami miodu od pszczelarza Minosa. Kiedy on sam był gastarbeiterem, wszyscy jego greccy koledzy regularnie otrzymywali paczki z gastronomicznymi wspomnieniami z domu od swoich żon, sióstr lub matek. Jego żona już wtedy nie żyła, matka mieszkała w wiosce bez poczty, nie miał siostry. Tak naprawdę jednak nie wiedział, czy jego syn tęsknił za ojczystą kuchnią. Może zamiast tego powinien zapytać Martę.

W słabym świetle zepsutej latarni ulicznej nagle pojawiły się trzy czarne litery wielkości dorosłego człowieka. OXI. Ktokolwiek namalował je na ścianie zamkniętego urzędu pocztowego, chciał, by widział je każdy, kto przyjeżdża do wioski. Mały, brudny, żółty dom stał na początku wioski, na rozwidleniu dróg do dolnej i górnej wioski, i każdy musiał go minąć. Michalis G. zatrzymał się i głęboko zaciągnął się papierosem. Niecałe pół roku temu on również postawił krzyżyk przy tych trzech literach i był bardzo dumny ze swojego kraju, ze swojego rządu, z młodo wyglądającego premiera. Ze wszystkich rodaków, którzy tak jak on chcieli jeść chleb zapracowany w pocie czoła, ale na własny rachunek, a nie pracować już dla bogacza. O te trzy litery pokłócił się nawet na krótko z Jorgosem, który z braku wydrukowanego plakatu przeciwników OXI namalował na szybie okiennej ogromne NAI jaskrawożółtą farbą. Nawet Lefteris, którego zwykle słuchał z szacunku dla życiowego dorobku syna i chętnie przyjmował od niego rady, nie był w stanie zmienić zdania ojca. Manolis, który w międzyczasie został czeladnikiem elektryka i bardzo pomagał ojcu, zwłaszcza przy nowoczesnych urządzeniach, stanął po stronie swojego rodziciela w kwestii tych trzech liter.

Dziś wieczorem Michalis zatrzymał się przed brudnożółtą ścianą opuszczonego urzędu pocztowego na skrzyżowaniu dróg w swojej małej wiosce i znowu zaciągnął się głęboko papierosem. Litery OXI szydziły z niego. Jego krzyżyk na karcie referendum został zdradzony. On sam został zdradzony. A wraz z nim duma jego rodaków. Także jego właściciel kafenionu Jorgos, który był pewien, że postawi swój krzyżyk przy tych innych trzech literach. Także jego syn Lefteris, który ciężko pracował nad swoją karierą naukową "w Europie".

Niczym w cyrku, gdzie kuglarze chowają przedmioty i dzięki sztuczce wyciągają zupełnie inne, wybrane litery zostały zamienione. Teraz szczerzyły zęby, poczerniałe od zgnilizny, na elektryka Michalisa G.Spójrz na nas, głupcze, który nas wybrałeś. Ty, który nie stałeś się bogaty, ponieważ byłeś zbyt dumny, by pracować dla bogatego człowieka. Ty, który wołałeś jeść chleb swojego potu niż cieszyć się słodką bułką niewolnika. Ty, który przywiozłeś z Germanii tylko starą furgonetkę. Musiałeś pogrzebać swoje młodzieńcze marzenia. I matkę twoich synów.

Nad wioską zapadał cichy zmierzch. Michalis G. zaciągnął się jeszcze raz, po czym wyrzucił niedopałek na asfalt i przygniótł go butem. Odwrócił się od ściany z trzema czarnymi literami. Jego wzrok wędrował od starej cerkwi do nowej okazałej świątyni. Stara cerkiew przypominała mu twarz osoby, której zmarszczki opowiadają o życiu. Ściany zostały odmalowane dobre dziesięć lat temu, ale zdążyły już wyblaknąć. Słońce, wiatr, deszcz. Cerkiew przetrwała kilka dużych trzęsień ziemi i niezliczone małe wstrząsy ziemi prawie bez szwanku. Jedynie w jednym rogu muru widoczna była drobna rysa, która została starannie wypełniona zaprawą i pokryta tynkiem. Tylko mieszkańcy wioski wiedzieli, że stare freski w wnętrzu nie straciły nic ze swojej świeżości. Gdy tylko w wielkie święta zapalano tam świece, ciemne oczy świętych, aniołów i Pantokratora ożywiały się. Złota zbroja Archanioła Michała, patrona kościoła i Michalisa G., promieniowała na wiernych z zapierającą dech w piersiach mocą. Michalis G. i Andronike pobrali się w tej starej cerkwi, ich dwaj synowie zostali tu ochrzczeni. Tutaj też ożenił się z Martą. Podczas gdy ostentacyjna nowa świątynia, poświęcona świętemu Tytusowi, pierwszemu biskupowi wyspy, służyła codziennej wierze mieszkańców wioski, stara cerkiew strzeżona przez Archanioła Michała była otwierana tylko na specjalne okazje. Należała do wioski jak stara babcia, która siedzi w tawernie, gdzieś w rogu, pozornie bezużyteczna i milcząca, a jednak jest grzecznie witana przez wszystkich gości. Ale kiedy w kuchni coś się nie gra, kiedy mieszanka przypraw po raz kolejny nie daje odpowiedniego smaku, a pieczeń nie chce się udać, wtedy woła się staruszkę do kuchni, a jej oczy znów się ożywiają.

Michalis G. szedł dalej. Jorgos, właściciel kafenionu, wycierał właśnie blaty stolików. Michalis G. usiadł na swoim stałym miejscu. Jorgos przyniósł małe piwo, kieliszek sznapsu i mały talerzyk z przekąskami. Dziś był tam również świeży precel z sezamem. Michalis G. ugryzł mały kęs. Trzy litery, ani te żółte, ani te czarne, przestały go nagle obchodzić. Chleb, który jadł, był chlebem, na który zarabiał jako wolny człowiek w pocie czoła.